معرفی تفسیر ارشاد العقل السلیم

شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر ابی السعود: ارشاد العقل السلیم الى مزایا الکتاب الکریم
مؤلف: ابوالسعود بن محمد عمادی حنفی
تولد: ۸۹۸ ق
وفات: ۹۹۲ ق
مذهب: حنفى اشعرى
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۹۷۴ ق
تعداد مجلدات: ۴ جلد
مشخصات نشر: نخستین چاپ: بولاق قاهره، ۱۲۷۵- ۱۲۸۵ق. افست، بیروت، داراحیاء التراث العربی، و جزء در ۴ مجلد. چاپ دیگر: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۱۱ق، قطع رحلی، تحقیق حسن احمد مرعی و شیخ محمد صادق قمحاری. ناشر دیگر: ریاض، مکتبه الریاض الحدیث، ۵ مجلد، ۱۹۷۴م، تحقیق عبدالقادر احمد عطا.

معرفی مفسر و تفسیر

تفسیر ابوالسعود یکی از مشهورترین تفاسیر دوران اخیر و از تفاسیر مختصر و پر مراجعه اهل سنت است. وی، اهل ترکیه و در روستایی نزدیک قسطنطنیه (استانبول) در سال ۸۹۸ ق و برخی گفته اند که در ۲۰صفر سال ۹۰۰ ق به دنیا آمد و در کودکی پیش پدر به تحصیل پرداخت و مدت ها قاضی بورسا و استانبول بوده است. در نهایت او در جمادی الاولی سال ۹۹۲ ق در همین شهر فوت کرد. او به زبان های عربی و فارسی آشنایی داشته و به این زبان ها کتاب نگاشته است، اما مشهورترین اثر او همین تفسیر است. گرایش مهم این تفسیر را باید در صبغه بلاغی و ادبی آن دانست. بدین جهت، درباره این کتاب گفته اند: این تفسیر راه میانه تفسیر کشاف و بیضاوی است که مطالب بلاغی و ادبی این دو تفسیر را گزینش کرده است.
 
روش ابوالسعود بیانی و ادبی به شیوه اجتهادی و جمع میان آیات و استفاده از کلمات دیگر و به اصطلاح تفسیر قرآن به قرآن است. این شیوه را در بیان نکات ادبی کاملا آشکار است و به نکات بلاغی توجه بسیار دارد، لذا از تفسیر کشاف زمخشری و انوار التنزیل بیضاوی استفاده بسیار می برد. از منابع دیگر او تفسیر فخر رازی است.
 
همچنین از کسانی است که به اشارات قرآن در بعد عرفانی و علمی توجه دارد و هر جا که مناسب دیده به تفصیل وارد بحث شده است. از سوی دیگر، وی به نظریه «تناسب آیات و سوره ها» معتقد است و در این جهت تلاش کرده تا پیوند آیه ها و سوره ها را نشان دهد. همچنین به سیاق و فصل و وصل و چینش کلمات تأکید می ورزد. در آغاز هر سوره به روال دیگر تفاسیر، توضیحاتی در باب نام سوره، مدنی و مکی بودن سوره و آیه و عدد آیات آن ارائه می دهد، آنگاه به تبیین محتوای آیه می پردازد. شیوه شروع بحث در این تفسیر بدین قرار است که در بالای هر صفحه آیات و در پایان صفحه بحث های مربوط به آیه اعم از نکات ادبی، لغوی، اسرار بلاغی و وجوه تفسیری آورده شده است.
 
مؤلف به سبک اشاعره نسبت به صفات خبری و نسبت خلق افعال به انسان به تأویل ظواهر می پردازد. و با گرایش سلفیه در این باره به مخالفت می پردازد. از اخبار و آثار نقل شده در تفسیر استفاده کرده و تا اندازه ای درباره روایات اسرائیلی حساسیت نشان داده است. از این روی، هر جا که مناسب بوده حاشیه ای کوتاه در تضعیف و مجعول بودن آن آورده است.
 
از قرائنی که می توان دریافت ذهن ابوالسعود درباره اسرائیلیات حساس بوده است، رساله مستقل وی درباره قصه هاروت و ماروت و جعلی بودن داستان مشهور نقل شده در کتاب های روایی و تفسیر است.
 
ابوالسعود در باب آیات الاحکام با گرایش به مذهب حنیفه به مسائل فقهی می پردازد، گرچه نظریات مذاهب دیگر اهل سنت را نیز نقل می کند. او به بحث های ادبی تا آنجا اهمیت داده که رسال های دکتری درباره این گرایش او با عنوان: التوجیه النحوی فی القرائات القرآنیة فی التفسیر ابی السعود، از خالد خجیل احمد الدهیسات، جامعة المؤنة، در سال ۲۰۱۱م، دفاع شده است.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 45-43